Габдулла Тукай иҗатында дин аһәңнәре |
Иман чишмәсе |
23.04.2017 14:44 |
.Һәр елның май ае Себердә яшәүче татарлар өчен Тукай рухында иҗат иткән Булат Сөләйманов ае булып традициягә кертелгән булса, апрель аен бөтен татар дөньясы бөек шагыйребез Габдулла Тукай ае итеп билгеләп үтә. Ул 1886 елның 26 апрелендә дөнҗяга килә, 1013 елның 15 апрелендә вафат була. Шигърият күгендә атылган якты йолдыз булып балкып узган, нибары 27 елга сыйган кыска гына гомерендә Габдулла Тукай – дөньяга татарны бөек халык итеп танытачак иҗат җимешен булдыра. “Мин коеп куйган шагыйрь генә түгел, мин публицист та, җәмәгать эшлеклесе дә”, - дигән. Дөнья әдәбиятында үзенең лаеклы урынын алган Тукай - милләтебез язмышын алдан күргән, һәр чор өчен әһәмиятле, милли яшәешнең һәр ягы, кеше халәтенең һәр мизгеле тудырган сорауларга җавап бирерлек, гасырлар аша киләчәккә барып җитәчәк зур әдәби һәм фәлсәфи мирас калдырган акыл иясе .
«Дин ул халыклар агуы» дип бәяләнгән атеизм чорында һәм Сталин репрессиясе елларында 30 меңгә якын дин әһеле төрмәләрдә, тайгаларда, шахталарда газапланып үтерелгән вакытта, дистәләгән «тукайчылар» газиз шагыйребезнең асыл шигырьләрен халыктан яшерделәр, аны «атеист» итеп күрсәтергә тырыштылар. Заман вә түрәләргә ярарга тырышып, алар “Тукай дини изү белән көрәш алып барды...», «дини коллыктан саклап торырга маташкан төркемнәрнең тамырын корытырга өндәде», «татар җәмгыятен дини йолалар белән каплап, буып торган явыз көчләрне аяусыз фаш итәргә, кырып ташларга чакырды», - дип язып тараттылар. Тукай исеменә тап төшерү генә булмады, дин әһелләренең үтерелүләренә нигезләмә булып та торды андый язмалар. Илдә демократик үзгәрешләр нәтиҗәсе булып, тетрәндергеч афәтле һәм каршылыклы еллар аша Тукаебызның иҗаты безгә тулысынча килеп иреште, милләтебез гимнына әверелгән “Туган тел” шигыренә аның менә бу юллары да кайтарылды:
Тукай Ислам динен «тамырыннан корытырга» түгел, «дин әһелләрен кырып ташларга» түгел, ә киресенчә, Ислам динен, муллаларны якларга чакырды. Үзенең «Дусларга бер сүз» дигән шигырендә әдип: Дөнья тарихында Гете, һейне, Пушкин, Жуковский, Лермонтовлар Коръән-Кәрим аятьләрен шигъри юлларга салган кебек, мөхтәрәм Тукаебыз да үз иҗатында бихисап мәртәбәләр Аллаһы Сөбханә вә Тәгаләнең олуг нигъмәте Коръән-Кәримгә мөрәҗәгать итә. «Дусларга бер сүз», «Тәәссер», «Китап», «Таян Аллага», «Туган тел», «Шиһап хәзрәт», «Кыйтга», «Васыятем» һәм башка бихисап шигырьләре шуңа дәлил булып тора. «Кадер Раббыгыз каршында иң шәрәфәтле кичәдер”, - дигән Аллаһыбыз сүзен Тукай: “Ул бер кичә үзе мең айдан да изгерәк”, - дигән Аллаһу Хак Тәгаләнең сүзе Тукайда: һәм фәрештә сафлары җирдә йөрер меңнәр груһ,- дип яза.
Аллаһу Сүбһәнәһү вә Тәгалә «Ниса» сүрәсендә: Раббыбыз тарафыннан Коръәндә әйтелгән дүрт төрле сәдака бар: зәкят, гошер, фитыр, фидия. Бу сәдакалар - мескеннәр, фәкыйрьләр, тол-ятимнәр хакы, үтәү өчен катгый боерылган фарыз, вәҗиб сәдакалар. Аларны тол-ятим, зәгыйфь булмаган кешегә (муллага, абыстайга, мәчеткә) бирү зур гөнаһ, Исламга хыянәт икәнлегенә җаны-тәне белән рәнҗегән Тукай: Ул мәләикләр* җыярлар, (*мәләикләр - фәрештәләр)
«Кадер кич» дип исемләнгән Ислам дөньясы өчен үлемсез әсәрен иҗат итә. Тукайның Коръән-Кәримне иркен, тулы иттереп мәгънәви шигырьгә салган сүзләрен һәр иманлы кеше үгет-нәсыйхәт итеп кабул итә, Мөхәммәд галәйһиссәламнең сөннәтенә ияреп, тормышында бәндәчелек белән булган хата вә гөнаһларын Рамазан шәрифнең мөкатдәс Кадер кичәсендә вә аның хәерле дәвамында төзәтергә ашыга. Шулай булуга карамастан, аерым зыялылар арасында әле бүген дә Тукайның ислам диненә карата мөнәсәбәте бихисап бәхәсләр тудыра. Коммунистик тәгълимат белән сугарылган зыялыларыбыз арасында, ни кызганыч, Тукай «динсез, имансыз» булган, дип, шагыйрьне атеистлаштырырга омтылулар дәвам итә. Соңгы елларда гына исеме танылган бер татар язучысы: “Динебезне Тукайлар бетерде”. – дигән мәгънәдәге күләмле мәкаләсен дөньяга чыгарган иде. Шөкер, татар язучылары матбугатта лаеклы җавап бирделәр ул мәкаләнең авторына.
* Дилдән — күңелдән.
Һәрбер имам бездә койрык булган чакта, Койрык сүзе безгә бойрык булган чакта, - Фәлән сәләф фәлән әйткән, фәлән бул, - дип. Җаһил мулла әмер биреп трган чакта, - Чыкты ахыр бездән дә бер бөтен кеше; Татарда да гыйрфан уты кабынганны Күрсәтергә күтәрелгән тцтен кеше. Яхшы аңлап, тәкъдир итү читен кеше. Кирәк булса, әйтеп бирим: ул шәп хәзрәт Тулган ай күк балкып чыккан Шиһаб хәзрәт, Мәгарифкә әүвәл башлап адым салган, Милләт өчен бәһа җитмәс кыйбат хәзрәт. Менә шулай дин исеменнән хәрәкәт иткән комсызларның Ислам алгарышына афәт булып киләчәген моннан 14 гасыр әүвәл сөекле пәйгамбәребез Мөхәммәд саллалаһу галәйһис-салату вәссәлам үзенең мөбарәк хәдисендә: «Дәҗҗалны азмы-күпме һәркем белергә вә аның яманлыгыннан сакланырга мөмкин, әмма вә ышанычлы, диндар вә тәкъва исем белән йөрүче явыз имамнарның хакыйкатьләрен тану күп кешеләр өчен мөмкин түгел. Шул сәбәптән боларның өммәт өчен булган зарарлары Дәҗҗал зарарыннан күп мәртәбә артык булуында шөбһә юк», - дип язган иде олуг могтәрәм дин галиме Ризаэтдин Фәхретдин дә.
Ни өчен шулай яза ул? Чөнки «дин эшендә башчы» булган түрәне гадел, бөтен изгелекләрне үзенә җыйган, һәрьяклап камил, галим, әүлия дәрәҗәсендә күзаллый ул. Ә чынлыкта бу затның камил түгеллеген үзе күргәч, ышанычы югала, кайгы-хәсрәткә уралган күңеле юаныч таба алмый. Мөнбәрдә утырган «кибән чалма, кибән баш»тан гына түгел, мәчеттән дә җаны бизгән чаклары була. Шушы көннәрдә генә татар яшьләренең дини эшләр юнәлеше белән җитәкчелек итүче бер вәкиле үзенең өлкә мөселманнары Дтиния нәзарәте каршындагы “Хикмәт” гәзитенең элекке редакөиясе белән хезмәттәшлек итәргә теләмәвен болай аңлатты: “Без бит башка Хәнәфи мәзхәбендә, безнең төбәк өчен традицион Ислам буенча яшибез”. Дини белем алмаган яшь кешенең бу сүзләре аның Ислам кануннары белән халыкның гореф-гадәтләрен бер итеп кабул итүен күрсәтте. Кайдан килә яшьләргә төбәк үзенчәлекләренә яраштырып Исламда яңа мәзхәб ясау омтылышы? Үз йогынтыларын көчәйтү өчен яшьләрне ялгыш юлга өстерәүчеләргә карата Тукаебыз ни әйтер иде икән?
Тукай «татарлыгы» - ул чын демократик милләтчелек, милләтпәрвәрлек. Шагыйрь иҗатыннан милли чикләнгәнлекнең эзе дә юк. Милләтнең алгарышын тоткарлаган сәбәпләрне дә күрсәтә ул «Хәзерге хәлебезгә карата», - дигән әсәре белән:
«Һай, боларны бер дә сүкмәс, Галәмнәрне, адәмнәрне юктан бар кылган Аллаһу Хак Сөбханаһу вә Тәгалә тарафыннан үзенә бирелгән илһам нурын һәм байлыгын кешеләр йөрәгенә җиткерү ниятендә беркемнән дә курыкмый Тукай, туры сүзен әйтүдән туктамый. Шунлыктан аңа карата дошманлык хисе белдереп торучылар да була. Патша хөкүмәте органнары да мәрхәмәтле булмый туры сүзле халык мәнфәгатьләрен кайгыртып, аның иреген яклап иҗат иткән шагыйрьгә, иҗатын цензура астына ала, әсәрләре рус теленә тәрҗемә итеп өйрәнелә, тикшерелә.Җиңел булмый кылдай нечкә күңелле шагыйрьгә мондый хәлләрне кичерү җиңел булмады. Заманалар үзгәрә, кешеләрнең дөньяга, милләт язмышына, халкыбызның милли рухына, милли горурлыгына карата карашлары үзгәрә тора. Әле бүгенге көндә дә Тукайның даһилыгын күләгә астына куып кертү турында хыялланган кешеләр калкып чыга тора. Шушы көннәрдә генә “Азатлык” Радиосының сайтында Казан федераль университетының “Татарика” бүлеге “Тукайны идеаллаштырырга кирәкме?” дигән сорау буенча татар зыялылары бәхәсен үткәрде. Аңа карата “Татар дөньясыннан” дигән исем астында чыккан комментарий журналыбыз редакциясенеж игътибарын ьщлеп итте һәм бу фикергә кушылды:
Тукайга саксыз кагылып, халыкның күңелен рәнҗетә күрмәгез берүк!
Райнур Шакирның бу язмасын укыганнан соң чәчләр үрә торды, тән калтыранды. Казанның дип үк әйтәсем килми, әмма “Татаристика” әллә акылдан язган, әллә татарга карата нәфрәтен ничек чыгарырга белми, югыйсә Тукайны ничек итеп мәсхәрәлик икән, дигән уй белән, шушындый дискуссияләр оештырмас иде. КФУ күптән инде татарның телен бетерү эшен алып бара, инде халыкны Тукайсыз да калдырасы килә икән. Булыр ул сездән, казанлылар: сез бит әнә Гүзәл Яхинаның татарны коточкыч кыргый халык итеп күрсәткән “Зөләйха...” сын котырына-котырына тәрҗемә итеп өлгердегез, фильмын да эшлисез, ә Тукайны юкка чыгару эшен аның исемендәге сабын, футболкалар, пиволар чыгарудан башларга җыенасыз, шундый пычрак эшегез өчен гыйльми дәрәҗәләргә дә ирешерсез әле, тиккә шашынмый торгансыздыр. Бермәл Бакый Урманче турында гайбәт тутырып язып чыгардыгыз, инде Тукайга тотынырга уйлыйсыз икән. Пот ясамаска кирәк аңардан, имеш. Тукайның исемен сакларга, иҗатын халыкка җиткерергә тырышу сезнең өчен пот ясау булып күренә икән. Аларга үзегезнең буегыз җитмәгәч, татарның бөекләреннән үч аласыгыз киләме? 7-8 хатын-кызга “әни” дип эндәшәсе килеп ятимлектә үскән, шулай булуга карамастан (бәлки шуның өчен дә рухи биеклеккә күтәрелгәндер ул), татарның җанын дөрес һәм ачык гәүдәләндерә алырлык дәрәҗәдә иҗат итеп өлгереп, 27 яшендә дөньядан киткән философ Тукайдан нинди җитешсезлекләр табасыгыз килә? Хәер, өр-яңа агым түгел бу, элеккерәк елларда танылган татар шагыйрьләреннән берәүләр Тукайның күзендәге зәгыйфьлеген ачып күрсәтергә кирәк халыкка (ул кешеләр әлеге җыенда утыралар әнә), дип чыккан иде инде. Тукай бар булганы белән үзенең иҗатында тулысынча гәүдәләнгән, барлык сыйфатлары да – җитешлеләре дә, җитешсезләре дә - чагылган әсәрләрендә, шигырьләрендә һәм публицистикасында. Аны яхшы белер өчен, Тукайның әдәби мирасын өйрәнергә, әсәрләрен кат-кат укырга гына кирәк.
Тукайның дини иҗаты ул бөек гуманизм, кешелеклелек идеясе белән сугарылган Коръән аятьләре белән аһәңдәшлеге.
«Мөселман шул булыр - аның теленнән, вә кулыннан адәмнәр сәламәт булырлар», - диде Пәйгамбәр (салаллаһу галәйһивәссәләм). Мөселманлыгы төгәлбулган кеше Җир йөзендә яшәгән бер генә дә булса җан иясенә җәбер, золым вә җәфа кылмас. Бер генә дә инсанны рәнҗетмәс, изгелеккә хыянәт тмәс . Бу Габдулла Тукайның безгә әманәт итеп калдырган нәсыйхәте. |